Chapter 4: Post-Mauryan Trends in Indian Art "Gandhara and Mathura: Cross-Cultural Syncretism

 

गंधार कला: भारताची बहुपरिचित परंतु विस्मृतीत गेलेली कलासंपदा

⏳ भूतकाळ
गंधार ही प्राचीन भारतातील एक सांस्कृतिक संपन्न भूमी होती. आजच्या पाकिस्तानातील पेशावर आणि आसपासचा भाग गंधार प्रदेश म्हणून ओळखला जातो. इथे भारतीय, ग्रीक, पार्थियन आणि कुशाण अशा विविध संस्कृतींचे मिश्रण दिसून येते.
गंधारकला मुख्यतः बुद्ध धर्माच्या प्रचारासाठी वापरण्यात आली आणि ती बौद्ध मूर्तीकलेचा एक महत्त्वाचा भाग बनली. ३३० BCE मध्ये अलेक्झांडर महानाच्या आगमनानंतर गंधार प्रदेशावर ग्रीक प्रभाव पडला. यामुळे गंधारकला ही ग्रीको-बुद्धिस्ट कला म्हणून ओळखली जाऊ लागली.

🎭 कलाशैली आणि वैशिष्ट्ये
गंधारकलेत बुद्ध मूर्तींमध्ये ग्रीक आणि भारतीय दोन्ही घटक दिसतात.

• ग्रीक प्रभाव: बुद्ध मूर्तींमध्ये ग्रीक शैलीतील वस्त्र, केसांची रचना आणि शरीराची रचना दिसते.
• भारतीय प्रभाव: हस्तमुद्रा (मुद्रा), अलंकार आणि बौद्ध धर्मातील कथा यांच्या सादरीकरणात भारतीय घटक प्रबळ आहेत.

🛕 महत्त्वाची गंधारकला शिल्पे आणि स्थळे

1. बुद्ध मूर्ती – गंधारकलेत बुद्धाच्या प्रथम मूर्ती घडवल्या गेल्या. यापूर्वी बुद्धाची केवळ चिन्हरूपात पूजा केली जात असे.
2. बोधिसत्त्वांची मूर्ती – विशेषतः मैत्रेय बोधिसत्त्व हा गंधारकलेतून घडवलेला एक प्रसिद्ध प्रतिमा प्रकार आहे.
3. धम्मचक्र प्रवर्तन शिल्प – सारनाथच्या सारखेच, गंधारकलेत बुद्धाने पहिलं धर्मोपदेश दिल्याचं दृश्य शिल्पांमध्ये आढळतं.
4. परिनिर्वाण मूर्ती – बुद्धाच्या निर्वाणाचे दृश्य दाखवणारी एक उल्लेखनीय मूर्ती.
5. तख्त-इ-बाही आणि सारि बहलोल – गंधारकलेची सर्वात सुंदर स्थळे, जिथे बुद्ध धर्माच्या महत्त्वाच्या शिल्पकृती सापडतात.

📉 गंधारकलेचा ऱ्हास
५व्या शतकाच्या मध्यापर्यंत गंधारकलेचा विकास मोठ्या प्रमाणावर झाला. पण हुणांच्या आक्रमणानंतर (४५० CE) या कलेचा ऱ्हास सुरू झाला. नंतरच्या काळात इस्लामच्या उदयानंतर ही कला पूर्णपणे लुप्त झाली.

🔎 आज गंधारकलेचे महत्त्व
आज गंधारकला ही बौद्ध धर्माच्या प्रसाराचा आणि प्राचीन भारताच्या सांस्कृतिक आदान-प्रदानाचा महत्त्वाचा पुरावा आहे. तिचे अवशेष पाकिस्तानमधील पेशावर, स्वात खोरे आणि तक्षशिला येथे आढळतात. या कलेची काही उत्कृष्ट उदाहरणे मेट्रोपॉलिटन म्युझियम (न्यूयॉर्क), ब्रिटिश म्युझियम (लंडन), आणि लाहोर म्युझियम येथे जतन केली आहेत.

गंधार कला ही प्राचीन भारतीय आणि ग्रीक संस्कृतींच्या संयोगातून उदयास आलेली एक अद्वितीय कला शैली आहे. सध्या, या कलेच्या संवर्धनासाठी विविध उपक्रम राबवले जात आहेत.

गुगल आर्ट्स अँड कल्चरने हिंदी चित्रपटसृष्टीच्या इतिहासाचे डिजिटायझेशन करण्यासाठी २१ संस्थांसोबत भागीदारी केली आहे. या उपक्रमाद्वारे, १२० हून अधिक क्युरेटेड कथा आणि ७००० हून अधिक डिजिटल सामग्री उपलब्ध करून देण्यात आली आहे, ज्यात ५००० हाय-रिझोल्यूशन फोटो आणि १५०० हून अधिक व्हिडिओ, पोस्टर्स आणि गाणी समाविष्ट आहेत. हा उपक्रम भारतीय सांस्कृतिक वारशाच्या संवर्धनासाठी एक महत्त्वपूर्ण पाऊल आहे. citeturn0search0

अमेझॉन इंडियाने स्थानिक कारीगरांना सशक्त करण्यासाठी ४५ पेक्षा अधिक सरकारी विक्री केंद्रे, एनजीओ आणि व्यापार संघटनांसोबत भागीदारी केली आहे. या उपक्रमाद्वारे, ग्राहकांना २५ राज्यांतील विविध प्रादेशिक हस्तकला उत्पादने खरेदी करण्याची संधी मिळते. या माध्यमातून, स्थानिक कारीगर आणि बुनकरांना त्यांच्या उत्पादनांसाठी व्यापक बाजारपेठ उपलब्ध होते. citeturn0search1

महाराष्ट्रातील सांस्कृतिक कार्य विभागाने कलाकारांसाठी एक डिजिटल व्यासपीठ तयार करण्याची घोषणा केली आहे. या व्यासपीठाद्वारे, राज्यातील विविध कलाकारांना आपली कला प्रदर्शित करण्याची संधी मिळेल, ज्यामुळे त्यांच्या कलात्मक कार्यांना व्यापक प्रेक्षकांपर्यंत पोहोचता येईल. citeturn0search2

या सर्व उपक्रमांद्वारे, भारतीय कला आणि संस्कृतीचे संवर्धन आणि प्रसार करण्यासाठी नवनवीन मार्गांचा अवलंब केला जात आहे, ज्यामुळे गंधार कला आणि इतर प्राचीन कला शैलींना नवीन जीवन मिळत आहे.

🧠 चिंतन करण्याजोगे मुद्दे

1. भारतीय इतिहासातील एवढी समृद्ध कला विस्मृतीत का गेली?
2. भारतात आजही अशा शैलीतील कला विकसित करण्याचा प्रयत्न केला जातो का?
3. भारतीय पुरातत्त्व विभाग आणि संग्रहालये गंधारकलेच्या संवर्धनासाठी काय करत आहेत?

🌟 "गंधारकला म्हणजे भारताच्या सांस्कृतिक वारशाचे एक अद्भुत पान आहे, ज्याने प्राचीन भारत आणि पाश्चात्य जग यांच्यातला सांस्कृतिक पूल उभारला."