class 11 NCERT Atmospheric Circulation and Weather Systems chapter 9Atmospheric Circulation and Weather Systems Atmospheric Circulation
class 11 NCERT Atmospheric Circulation and Weather Systems
chapter 9Atmospheric Circulation and Weather Systems
🌍 ग्लोबल सर्क्युलेशन: पृथ्वीवरील हवामानाचे रहस्य
एका शांत दुपारी, एका तरुण संशोधकाने समुद्रकिनाऱ्यावर उभे राहून विचार केला—"वाऱ्यांची दिशा ठरते तरी कशी? हवामानाचे हे विविध प्रकार कोणत्या नैसर्गिक शक्तींनी नियंत्रित केले जातात?" त्याने लक्ष दिले की कधी तरी थंड वारे येतात, कधी उन्हाळ्यात उष्ण वारे जोर धरतात, आणि कधी अवकाळी पाऊस पडतो. यामागे ‘ग्लोबल सर्क्युलेशन’ (Global Circulation - पृथ्वीभोवती हवामानाच्या प्रणालीचा प्रवाह) हे मोठे वैज्ञानिक सत्य दडले आहे.
भूगोल आणि हवामानशास्त्राच्या अभ्यासानुसार, पृथ्वीवरील वारे आणि हवामानाच्या प्रणाली काही ठराविक नमुन्यांमध्ये वाहतात. ह्या प्रणालींमुळेच वाऱ्यांच्या दिशा, पाऊसमान, गारठा आणि उष्णता यांचे वितरण ठरते. 🌍🌬️
☀️ ग्लोबल सर्क्युलेशन म्हणजे काय?
ग्लोबल सर्क्युलेशन हा एक असा नैसर्गिक यंत्रणा आहे जो सूर्याच्या ऊर्जेच्या असमान वितरणामुळे निर्माण होतो. पृथ्वीवरील वेगवेगळ्या भागांमध्ये सूर्यप्रकाश वेगवेगळ्या प्रमाणात पोहोचतो. यामुळे हवेचा दाब (Air Pressure - वातावरणातील हवेची ताकद) वेगवेगळ्या ठिकाणी वेगवेगळा असतो, आणि त्यामुळे हवामानाचे नमुने तयार होतात.
Global atmospheric circulation madhe cells mhanje वायूप्रवाहाचे मोठे चक्र aste je पृथ्वीवर उष्णता (heat) आणि ओलावा (moisture) समान पद्धतीने वाटप करण्याचे काम karte.
हे cells असे काम करतात की गरम हवा विषुववृत्ताकडून (equator) ध्रुवांकडे (poles) जाते आणि थंड हवा ध्रुवांकडून परत खाली येते. ह्यामुळे पृथ्वीवर ठिकठिकाणी वेगळ्या हवामानाच्या पद्धती तयार होतात.
सोपं उदाहरण:
👉 समजा, उन्हाळ्यात दुपारी घरातील गरम हवा छताच्या दिशेने वर जाते आणि खिडकीमधून थंड हवा आत येते. हाच प्रकार पृथ्वीच्या वातावरणात मोठ्या प्रमाणावर घडतो. गरम हवा हलकी असल्याने वर जाते आणि थंड हवा जड असल्याने खाली येते. ह्यामुळे मोठे वायुप्रवाह तयार होतात.
ह्यामुळेच, सहारा वाळवंटात खूप उष्णता असते कारण तिथे हवा सतत खाली येते (high pressure), आणि भारतात मॉन्सून होतो कारण इकडे विषुववृत्ताजवळून (equator) गरम हवा वर जाते आणि पाऊस पडतो. 🌧️
🔄 ग्लोबल सर्क्युलेशनचे प्रमुख झोन:
1️⃣ हॅडली सेल (Hadley Cell - विषुववृत्ताजवळील सर्क्युलेशन प्रणाली)
2️⃣ फेरेल सेल (Ferrel Cell - मध्य अक्षांशामध्ये असलेली प्रणाली)
3️⃣ पोलर सेल (Polar Cell - ध्रुवाजवळील थंड भागातील प्रणाली)
🌡️ २०२४ मधील ग्लोबल सर्क्युलेशनवरील प्रभाव
🔹 एल-नीनो आणि त्याचा परिणाम: २०२३-२४ मध्ये एल-नीनो प्रभावामुळे (El Niño - पॅसिफिक महासागराच्या पाण्याच्या तापमानात होणारा बदल) भारतात पावसाच्या प्रमाणात घट झाली. भारतीय हवामान खात्यानुसार (IMD), याचा परिणाम २०२४ च्या उन्हाळ्यात मोठ्या प्रमाणात उष्णतेच्या लाटांमध्ये दिसून येईल.
🔹 जगभरात चक्रीवादळे वाढली: ग्लोबल सर्क्युलेशनमधील असंतुलनामुळे अटलांटिक आणि पॅसिफिक महासागरांमध्ये चक्रीवादळे अधिक तीव्र होत आहेत. "2023 हे आतापर्यंतचे सर्वाधिक चक्रीवादळे असलेले वर्ष ठरले." - (NOAA - National Oceanic and Atmospheric Administration)
🔹 भारतातील अनिश्चित हवामान: महाराष्ट्र आणि मध्य भारतामध्ये अवकाळी पावसाने शेती उत्पादनावर परिणाम केला. हवामानशास्त्रज्ञांच्या मते, ग्लोबल सर्क्युलेशनच्या असंतुलनामुळे भविष्यात भारतात अनिश्चित हवामान अधिक वाढू शकते.
🌍 ग्लोबल सर्क्युलेशनचे तीन प्रमुख सेल्स
1️⃣ हॅडली सेल (Hadley Cell) - विषुववृत्तीय सर्क्युलेशन
🔹 विषुववृत्ताजवळील गरम हवा वर जाते आणि उत्तरेकडे व दक्षिणेकडे सरकते.
🔹 हीच हवा थंड झाल्यावर ३०° उत्तर आणि दक्षिण अक्षांशावर खाली उतरते.
🔹 या भागात वाळवंट निर्माण होतात, जसे की सहारा वाळवंट (Sahara Desert) आणि थार वाळवंट (Thar Desert).
🌡️ वर्तमानातील परिस्थिती:
📌 ऑस्ट्रेलियामध्ये २०२४ मध्ये तीव्र उष्णतेची लाट (Heatwave) नोंदवली गेली, ज्यामध्ये तापमानाने ५०°C चा टप्पा गाठला. हे हॅडली सेलमधील बदलांमुळे घडले.
📌 सहारा वाळवंटातील तापमान सरासरीपेक्षा ३°C ने जास्त आहे.
2️⃣ फेरेल सेल (Ferrel Cell) - मध्य अक्षांशातील सर्क्युलेशन
🔹 हॅडली सेल आणि पोलर सेलच्या दरम्यान असलेला हा सर्क्युलेशन झोन आहे.
🔹 यामध्ये थंड आणि गरम वारे एकमेकांशी मिसळतात, त्यामुळे या भागात वादळी हवामान अधिक आढळते.
🌡️ वर्तमानातील परिस्थिती:
📌 युरोपमध्ये २०२४ मध्ये प्रचंड वादळी वाऱ्यांमुळे मोठ्या पूरस्थिती निर्माण झाली.
📌 अमेरिकेतील टोर्नाडो बेल्ट (Tornado Belt - मध्य अमेरिकेतील टोर्नाडो प्रवण क्षेत्र) मध्ये यावर्षी विक्रमी ५०० हून अधिक टोर्नाडो आले.
3️⃣ पोलर सेल (Polar Cell) - ध्रुवीय सर्क्युलेशन
🔹 उत्तर आणि दक्षिण ध्रुवाजवळील थंड हवा खाली बसते आणि विषुववृत्ताच्या दिशेने वाहते.
🔹 थंड हवेमुळे ध्रुवीय प्रदेशात बर्फाचा जाड थर तयार होतो.
🌡️ वर्तमानातील परिस्थिती:
📌 आर्क्टिकमध्ये बर्फ वितळण्याचा वेग २०२४ मध्ये विक्रमी उच्चांक गाठला.
📌 ध्रुवीय प्रदेशातील तापमान सरासरीपेक्षा ४°C ने जास्त आहे.
🌬️ ग्लोबल वाऱ्यांची प्रणाली (Global Wind Systems)
🔹 ट्रेड विंड्स (Trade Winds - विषुववृत्ताजवळील वारे)
🔹 हे वारे विषुववृत्ताकडे वाहतात आणि नैऋत्य (Southwest) किंवा ईशान्य (Northeast) दिशेने झुकतात.
🔹 हे वारे विशेषतः समुद्रातील व्यापाऱ्यांसाठी (Sailors) उपयुक्त ठरले, म्हणूनच यांना ट्रेड विंड्स म्हटले जाते.
🔹 वेस्टर्लीज (Westerlies - मध्य अक्षांशात वाहणारे वारे)
🔹 हे वारे पश्चिमेकडून पूर्वेकडे वाहतात आणि युरोप, अमेरिका आणि भारतातील हिवाळी पाऊस यावर परिणाम करतात.
🔹 २०२४ मध्ये वेस्टर्लीजमुळे युरोपमध्ये मोठ्या हिमवर्षावाच्या घटना नोंदविल्या गेल्या.
🔹 पोलर इस्टरलीज (Polar Easterlies - ध्रुवीय प्रदेशातील वारे)
🔹 थंड हवेमुळे हे वारे पूर्वेकडून पश्चिमेकडे वाहतात.
🔹 २०२४ मध्ये अलास्कामध्ये सरासरीपेक्षा अधिक हिमवर्षाव झाला.
🌍 निष्कर्ष
ग्लोबल सर्क्युलेशन हा पृथ्वीच्या हवामानाचा गाभा आहे. सूर्यप्रकाश, हवेचा दाब, महासागराचे तापमान, आणि वाऱ्यांचे वितरण यामुळे पृथ्वीवरील हवामान ठरते. 🌬️🌎
📌 भविष्यासाठी महत्त्वाचे मुद्दे: ( write in answer writing conclusion.)
✅ हवामान बदलांच्या परिणामांचा अभ्यास करणे अत्यावश्यक आहे.
✅ सौर ऊर्जा, पवन ऊर्जा यांसारख्या स्वच्छ ऊर्जेचा वापर वाढवायला हवा.
✅ ग्लोबल सर्क्युलेशन आणि हवामानाच्या अस्थिरतेबाबत संशोधन वाढवणे गरजेचे आहे.
🌞 जर हवामान आणि भूगोल समजून घेतले, तर आपण भविष्याचा योग्य वेळी अंदाज लावू शकतो! 😊
टिप्पण्या
टिप्पणी पोस्ट करा