Class 11 - Indian Geography Ncert Extra readings Class 11 NCERT : INDIAN Geography extra Articles Unit 1 : Geography as a Decipline

 Class 11 - Indian Geography Ncert Extra readings

Class 11 NCERT : INDIAN Geography extra Articles 

Unit 1 : Geography as a Decipline 

भूगोल: भूतकाळ, वर्तमान आणि भविष्य घडवणारा विषय

राहुल दिल्लीला UPSC परीक्षेच्या तयारीसाठी आला होता. पहिल्याच दिवशी त्याच्या अभ्यासाच्या टेबलावर "The Hindu", "Indian Express", आणि "Yojana" मासिकाची आवृत्ती होती. तो एका विशिष्ट बातमीकडे आकर्षित झाला—"उत्तराखंडमध्ये हिमस्खलन आणि अलीकडील भूकंपाच्या घटनांचे विश्लेषण." त्याने स्वतःलाच विचारले, "हे सगळं भूगोलाशी कसं जोडलेलं आहे?"

अभ्यास सुरू केल्यानंतर त्याला लक्षात आलं की भूगोल हा केवळ नकाशे शिकण्याचा विषय नसून तो जागतिक घडामोडी, हवामान बदल, अर्थव्यवस्था आणि राजकारण यांच्याशीही जोडलेला आहे. "The Why of Where"—एखादी घटना विशिष्ट ठिकाणीच का घडते, याचा अभ्यास हा भूगोलाच्या गाभ्यात आहे.

🌍 पृथ्वी आणि तिचे नैसर्गिक स्वरूप (भौतिक भूगोल)

राहुलने पहिले प्रकरण उघडले आणि त्याला जाणवले की पृथ्वीच्या रचनेचा अभ्यास म्हणजे भूगोलाचा पाया आहे.

🗻 भूपृष्ठ आणि त्याचा विकास (Geomorphology)

पृथ्वीच्या पृष्ठभागावर सतत बदल होत असतात—हे बदल लाखो वर्षे चालू असलेल्या भूगर्भीय हालचालींमुळे होतात. उदाहरणार्थ, हिमालय पर्वतरांगांचे निर्माण अजूनही सुरू आहे, कारण भारतीय उपखंडाची प्लेट युरेशियन प्लेटला धडकत आहे. याच कारणामुळे उत्तर भारतात वारंवार भूकंप येतात.
(Source: National Geographic, Geological Society of India)

🔹 अलीकडील उदाहरण: 2023 मध्ये नेपाळमध्ये 6.4 तीव्रतेचा भूकंप झाला. याचे मुख्य कारण म्हणजे इंडो-युरेशियन प्लेट्समधील तणाव आणि त्यातून होणाऱ्या हालचाली. भूकंपाच्या अभ्यासासाठी GIS आणि Seismograph चा वापर केला जातो. (Source: The Hindu, USGS)

🌊 हवामानशास्त्र आणि हवामान बदल (Climatology)

हवामानाच्या बदलत्या पॅटर्न्सचा अभ्यास करणे हे आज अत्यंत महत्त्वाचे झाले आहे.

🔹 चक्रीवादळे आणि मॉन्सून:
भारताच्या पूर्व किनारपट्टीवर दरवर्षी अनेक चक्रीवादळे येतात. उदा., 2023 मध्ये चक्रीवादळ "Michong" बंगालच्या उपसागरात तयार झाले. कारण, या भागातील समुद्राचे तापमान जास्त असल्यामुळे हवेच्या दाबातील फरक वाढतो आणि वादळ तयार होते.
(Source: IMD, Indian Express)

🔹 हवामान बदल आणि तापमान वाढ:
IPCC च्या अहवालानुसार, पृथ्वीचे तापमान 1.5°C ने वाढल्यास समुद्राच्या पातळीत मोठी वाढ होईल आणि किनारी भाग जलमय होतील. मालदीवसारखी बेटं धोका पत्करत आहेत.

🔹 भारतातील परिस्थिती:
गेल्या काही दशकांत भारतातील ग्रीष्मतापमान प्रचंड वाढले आहे. उदाहरणार्थ, राजस्थानमध्ये मे-जूनमध्ये 50°C पर्यंत तापमान गेले आहे. याचे परिणाम म्हणजे पाण्याची कमतरता, कृषी उत्पादनावर परिणाम आणि स्थलांतर वाढणे.
(Source: The Hindu, Down to Earth)

🏙️ मानव आणि भूगोल (Human Geography)

राहुलने एका अभ्यासाच्या वेळी स्वतःलाच प्रश्न विचारला—लोकसंख्येचे वाढते प्रमाण भूगोलाशी कसे जोडलेले आहे?

👨‍👩‍👦 लोकसंख्या आणि स्थलांतर (Population & Migration)

🔹 भारतातील लोकसंख्या विस्फोट:
2023 मध्ये भारताने चीनला मागे टाकून जगातील सर्वाधिक लोकसंख्या असलेला देश बनला. लोकसंख्येचा ताण अर्थव्यवस्थेवर आणि संसाधनांवर वाढत आहे. (Source: UN Population Report, Indian Express)

🔹 कृषी व स्थलांतर:
मराठवाडा व विदर्भातील सततच्या दुष्काळामुळे शेतीवर अवलंबून असलेले अनेक शेतकरी मुंबई, पुणे आणि नागपूरसारख्या शहरांकडे स्थलांतर करत आहेत. यामुळे शहरी भागांतील लोकसंख्येचे प्रमाण वाढत आहे आणि झोपडपट्ट्यांचा प्रश्न निर्माण होत आहे.

🛰️ भूगोल आणि आधुनिक तंत्रज्ञान

भूगोलाचा अभ्यास करण्यासाठी आता अत्याधुनिक तंत्रज्ञानाचा वापर केला जातो.

📡 GIS आणि सेटेलाइट इमेजिंग (Geospatial Technology)

🔹 Google Earth आणि NavIC:
आज आपण घरबसल्या Google Earth च्या मदतीने संपूर्ण जग पाहू शकतो. भारताच्या स्वतःच्या NavIC GPS प्रणालीमुळे स्थानिक स्तरावर नेव्हिगेशन आणि आपत्ती व्यवस्थापन सुधारले आहे.
(Source: ISRO, National Geographic)

🔹 सेटेलाइट इमेजिंग आणि पर्यावरण संरक्षण:
ISRO च्या सेटेलाइट्सनी 2023 मध्ये हिमालयीन ग्लेशियरच्या वितळण्याचा वेग दर्शवला, जो हवामान बदलामुळे वाढत आहे. यामुळे भारतातील गंगा आणि ब्रह्मपुत्रा नद्यांच्या प्रवाहावर परिणाम होईल.
(Source: ISRO, NASA Earth Observatory)

🛡️ भूगोल आणि सुरक्षा धोरणे (Geopolitics)

राहुलने अभ्यासादरम्यान लक्षात घेतले की भौगोलिक घटक देशाच्या संरक्षण धोरणांवर प्रभाव टाकतात.

🔹 भारत-चीन सीमावाद (India-China Border Dispute)

लडाखमध्ये गलवान खोऱ्यात झालेल्या संघर्षाचे मुख्य कारण म्हणजे भारत आणि चीनमधील भौगोलिक सीमा व संसाधनांवरील तंटा.
(Source: The Hindu, Indian Express)

🔹 आंतरराष्ट्रीय राजकारण आणि भूगोल

1️⃣ ब्रेक्झिट (Brexit) आणि युरोपचे नकाशे: UK ने युरोपियन युनियनमधून बाहेर पडण्याचा निर्णय घेतला, याचा परिणाम आंतरराष्ट्रीय व्यापार आणि स्थलांतरावर झाला.
2️⃣ रशिया-युक्रेन युद्ध (2022): नैसर्गिक वायूचा पुरवठा युरोपला कमी झाल्यामुळे संपूर्ण जागतिक ऊर्जा बाजारावर परिणाम झाला.
(Source: BBC, Al Jazeera, The Guardian)

🔍 निष्कर्ष: भूगोलाचा भविष्यातील महत्त्व

राहुलला समजले की भूगोल केवळ भूतकाळ आणि वर्तमान समजून घेण्याचा विषय नाही, तर तो भविष्याच्या योजना आखण्यासाठीही महत्त्वाचा आहे.

💡 क्लायमेट चेंज, आपत्ती व्यवस्थापन, जागतिक राजकारण, आणि तंत्रज्ञान यांसाठी भूगोलाचा सखोल अभ्यास करणे आवश्यक आहे.

त्याने UPSC परीक्षेसाठी महत्त्वाची टिपण्णी केली—"जर मी प्रशासक बनलो, तर भूगोलाचा योग्य वापर करून शाश्वत विकास, हवामान बदल आणि आपत्ती व्यवस्थापन सुधारू शकतो!"

📚 पुढील वाचनासाठी:

📌 The Hindu - Geography & Climate
📌 ISRO - GIS & Remote Sensing
📌 National Geographic - Human & Physical Geography

✨ जर अधिक माहिती हवी असेल, तर विचारायला विसरू नका! 😊